การปรับปรุงพันธุ์มะนาวเอง สามารถทำได้จริงในระดับเกษตรกรหรือชาวสวน หากมีความเข้าใจพื้นฐานเรื่องพันธุกรรม การคัดเลือก และการขยายพันธุ์ที่ถูกต้อง โดยเป้าหมายอาจเป็นการได้มะนาวที่มีลักษณะต่อไปนี้

• ติดผลดกขึ้น

• ไม่มีเมล็ด

• ทนโรคหรือแมลง

• ทนแล้ง/น้ำขัง

• กลิ่นหอมกว่าปกติ

• รูปร่าง/ขนาดตามตลาดต้องการ

แนวทางการ “ปรับปรุงพันธุ์มะนาวเอง”

ผสมพันธุ์แบบควบคุม (Controlled Cross-Pollination)

สำหรับคนที่ต้องการสร้างพันธุ์ใหม่จริงจัง

ขั้นตอน

• เลือกพ่อแม่พันธุ์ เช่น: แม่พันธุ์ “แป้นพิจิตร 1” (เปลือกบาง) × พ่อพันธุ์ “มะนาวป่า” (ทนแล้ง)

• ใช้แปรงแตะเกสรตัวผู้จากดอกพ่อพันธุ์ แล้วนำไปแตะที่เกสรตัวเมียของดอกแม่พันธุ์

• หุ้มดอกแม่พันธุ์ด้วยถุงผ้า/ถุงกระดาษ ป้องกันผสมข้ามโดยธรรมชาติ รอให้ติดผล → เก็บเมล็ด → เพาะเป็นต้นกล้า

• คัดเลือกกล้ารุ่นลูก (F1) ที่มีลักษณะดี (ใช้เวลา 1–3 ปี) อาจเพาะได้หลายสิบต้น แล้วเลือกเพียง 1–2 ต้นที่ดีที่สุด

• ขยายพันธุ์ด้วยกิ่งตอนหรือเสียบยอดเท่านั้น ห้ามใช้เมล็ดรุ่นถัดไป เพราะพันธุกรรมจะเพี้ยน

คัดเลือกต้นกลายพันธุ์จากสวนของตัวเอง

วิธีง่ายและใช้ได้จริงในแปลงปลูกจำนวนมาก

1. สำรวจสวน หากพบมะนาวต้นไหน มีลักษณะแปลกและดี เช่น:

• ลูกไม่มีเมล็ดโดยธรรมชาติ

• ผิวบางผิดปกติ

• ลูกใหญ่กว่าปกติ

• ทนแล้ง/ไม่เคยเป็นโรคโคนเน่า

2. สังเกตต่อเนื่อง 2–3 รุ่น ถ้ายังคงลักษณะเด่นอยู่ ให้ขยายพันธุ์ด้วยกิ่งตอนหรือเสียบยอด

3. ตั้งชื่อพันธุ์เองได้ → แล้วค่อยพัฒนาเป็นพันธุ์ประจำสวน

การเหนี่ยวนำให้กลายพันธุ์ (ขั้นสูง)

ไม่แนะนำให้ทำเองถ้าไม่มีเครื่องมือ เพราะต้องใช้สารเคมีหรือรังสี เช่น:

• ใช้สารเคมี (EMS, Colchicine) เพื่อให้เกิดการกลายพันธุ์ในเมล็ด

• ใช้รังสีแกมมา (gamma rays) กับเมล็ดเพื่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลงพันธุกรรม

เป็นเทคนิคที่ใช้ในงานวิจัย เช่น การพัฒนา “แป้นพิจิตร2 (กวก.พิจิตร2)” หรือ “ตาฮิติลูกเล็กไร้เมล็ด”

คำแนะนำจากประสบการณ์สวนจริง

• หากคุณมีสวนมะนาวหลายสิบต้นขึ้นไป → วิธีที่ดีที่สุดคือ “คัดเลือกต้นกลายพันธุ์ตามธรรมชาติ”

• หากมีความรู้ด้านชีววิทยาและทดลอง → ค่อยลอง “ผสมพันธุ์ควบคุม”

• ทุกครั้งที่ได้ต้นใหม่ ให้จดบันทึกรูปลักษณ์ ลักษณะลูก และพฤติกรรมการเติบโตของต้นไว้

ต้องการจดทะเบียนพันธุ์ใหม่?

หากได้พันธุ์ใหม่ที่ชัดเจนและต้องการ “ขึ้นทะเบียนพันธุ์พืชใหม่กับกรมวิชาการเกษตร” → ผมสามารถแนะนำขั้นตอนการยื่นแบบฟอร์ม + เตรียมข้อมูลที่ใช้ในการพิสูจน์สายพันธุ์ให้ได้ครับ

16 @สงวนสิขสิทธิ์โดย สวนมะนาวท้ายไร่ จังหวัดพิจิตร